PFAS krijgen we elke dag in ons lichaam zonder te beseffen. Het zijn chemicaliën die in veel dagelijkse producten zitten en kunnen schadelijk zijn voor mens en milieu. Het is een verzamelnaam voor poly- en perfluoralkylstoffen. Dit is een ingewikkelde naam voor zo’n 6.000 chemische stoffen.

Hoe zit dat met de antiaanbaklaag?

De synthetische antiaanbaklaag kennen we van die goedkope pannen, die je elke 1 à 2 jaar opnieuw koopt en waar je niet met je vork in mag prikken.

Voor de wat technische kenners onder ons: er zijn meerdere soorten antiaanbaklagen. Elke antiaanbaklaag bevat veel technische termen die we hieronder toelichten.

Antiaanbaklaag van fluorpolymeer

De antiaanbaklaag bevat een coating gemaakt van fluorpolymeer, dit is een soort plastic. Dit wordt door fabrikanten over de hele wereld gebruikt als antiaanbaklaag in een pan. Deze fluorpolymeer wordt gemaakt van PFAS. Moleculen van deze fluorpolymeren zijn zeer stevig en waterafstotend. Op die manier zorgen ze ervoor dat eten niet aan je pan blijft plakken tijdens het bakken.

Antiaanbaklaag van teflon

Teflon is de merknaam voor verschillende plastic fluorpolymeren zoals PTFE (polytetrafluorethyleen), FEP (fluorinated ethylene propylene), ETFE (ethyleen tetrafluoroethyleen) en PFA (perfluoroalkoxy). Het is door de firma DuPoint in 1938 ontdekt. In 1949 werd teflon voor het eerst commercieel in gebruik genomen. In 1954 vond de Franse ingenieur Marc Grégoire een methode uit om teflon aan aluminium te binden. Daarna richtte hij een bedrijf op met aluminiumpannen met je raadt het al een teflonlaag. Hij noemde dit bedrijf “Tefal”, een combinatie van teflon en aluminium.

Antiaanbaklaag van titanium

Er zijn ook pannen met een titanium antiaanbaklaag. De coating van deze pannen bestaat uit PTFE en titanium. Over het aluminium van de pan is een laag titaniumdioxidedeeltjes aangebracht. De coating slijt hierdoor minder snel maar dit is nog steeds een synthetische antiaanbaklaag met behulp van PFAS.

Hoe giftig is zijn al deze stoffen?

Kleine afgebrokkelde stukjes van je antiaanbaklaag pan die je doorslikt zijn niet direct gevaarlijk voor de mens, omdat het lichaam deze niet afbreken, en ze gewoon via de ontlasting het lichaam weer verlaten. Maar als er stukjes antiaanbaklaag losraken, of er krassen in de pan zitten, moet je zo’n pan wel meteen weggooien. Want juist op de rafelrandjes kunnen monomeren (zoals fluorwaterstofdampen) ontstaan die toxisch kunnen zijn. Bij een beschadigde kunststof antiaanbaklaag is er ook meer kans op het aanbranden van eten. In aangebrand eten zitten stoffen (zoals PAKs) die schadelijk zijn voor de gezondheid.

Is PFAS giftig?

Als PFAS eenmaal tot een polymeer is verwerkt, zoals teflon of teflonspray, dan zijn deze stoffen (bijna) niet meer giftig. Bij normaal gebruik is een pan met een fluorpolymeer coating (zoals bijv. een teflonpan) veilig, zolang de pan niet te hoog verhit wordt, dus de pan nooit ‘droog’ verhitten, zonder boter, olie of andere inhoud.

Is PTFE giftig?

PTFE kan een temperatuur tot 260 graden Celsius goed verdragen, maar boven die temperatuur is de antikleeflaag niet meer hittebestendig en gaat de kwaliteit snel achteruit. Ons karbonaadje braden we gemiddeld op een temperatuur tussen de 200 en 230 graden. Daarboven zal je lapje vlees aanbranden. Maar als je even niet oplet gaat het mis en wordt bij een traditionele braadpan na 4 minuten al een temperatuur van 260° bereikt. Het is dus niet zo moeilijk om een pan op een temperatuur te krijgen waarbij de Teflon laag te heet wordt.

Bij een temperatuur hoger dan 350 graden Celsius begint PTFE uit elkaar te vallen en kunnen er o.a. zeer lage hoeveelheden fluorwaterstofdampen (een etsend zuur dat de binnenbekleding van de longen beschadigt) vrijkomen. Voor mensen kunnen deze dampen irriterend zijn en griepverschijnselen veroorzaken.

Hoe zit dat met het verhaal van de kanaries in de mijnen?

Vogels zijn zeer gevoelig voor deze dampen en kunnen er zelfs dood aan gaan. Vogels zijn namelijk erg gevoelig voor giftige dampen. Dat komt door hun efficiënte gaswisseling. Die stelt ganzen bijvoorbeeld in staat om te vliegen op grote hoogte, waar weinig zuurstof is. Maar de keerzijde is dat ze snel vergiftigd raken. Vanwege die gevoeligheid werden kanaries vroeger ingezet in mijnen: vielen ze van hun stokje, dan was er kennelijk gas vrijgekomen en moesten de mijnwerkers direct naar buiten. Ook in huis zijn vogels snel aangedaan. De dieren hebben onder meer last van drijfgassen uit spuitbussen, en je moet ze tijdens het koken nooit in de keuken laten.

Het grootste probleem van de synthetische antiaanbaklaag pan

Maar het échte probleem met synthetische antiaanbaklagen is de fabricage. Je kunt het alleen maken met PFAS, welke van de ruim 6.000 soorten dan ook. En na productie blijft er PFAS afval over en dat moet ergens worden geloosd, meestal worden deze fluorverbindingen geloosd in het oppervlaktewater water en de lucht. Via rivieren komen ze terecht in ons drinkwater en in baggerslib. Door regenval slaan ze neer op de bodem, ook ver buiten de productielocaties.

Forever chemicals

Kenmerkend voor PFAS is dat de chemicaliën tenminste één koolstof-fluor verbinding kennen, een chemische verbinding zó sterk dat je hem niet zomaar lospulkt - alsof je twee legoblokjes aan elkaar plakt met superlijm. Dat zorgt ervoor dat PFAS zo goed als niet afbreekt in de vrije natuur en dat het de neiging heeft zich op te hopen in ons lichaam. Het leverde de stoffen de bijnaam ‘forever chemicals’ op, eeuwige chemicaliën. In Nederland legt een te hoge concentratie in de bodem geregeld bouwprojecten stil. En van de ruim 6.000 PFAS-verbindingen die de industrie produceert (elke PFAS-molecuul ter wereld is een menselijk product) is een flink deel zelfs al gevonden in het ijs op Antarctica, maar bijvoorbeeld ook in het bloed van ijsberen. Het probleem is vergelijkbaar met DDT en dioxines, gifstoffen waar we eerder mee te maken hadden.

Is PFAS slecht voor de mens?

Onderzoeken wijzen uit dat meerdere van die PFAS-moleculen gevaarlijk kunnen zijn voor de mens. Uit een grootschalig onderzoek in de Amerikaanse staat Ohio, onder omwonenden en werknemers van een DuPont-fabriek waar PFAS-variant ‘PFOA’ werd gemaakt, bleek dat er een ‘aannemelijk verband’ bestaat tussen langdurige blootstelling aan die stoffen en een verhoogd risico op kanker, bepaalde auto-immuunziekten en ongeboren kinderen misvormt. PFAS doet dus wel degelijk iets in het lichaam.

De schadelijke effecten zijn net zo divers als de stoffen zelf en afhankelijk van de mate van blootstelling. Het gaat om verhoogde risico’s voor bijvoorbeeld nier- en teelbalkanker en leveraandoeningen. Sommige PFAS verhogen ook het cholesterolgehalte. PFAS binden zich goed aan het bloedeiwit albumine en zo verspreiden ze zich in het menselijk lichaam.

Recent onderzoek suggereert daarnaast dat PFAS invloed heeft op ons immuunsysteem. Daaruit blijkt een zorgwekkend verband tussen PFAS en de hoeveelheid antilichamen die kinderen na vaccinatie produceren. Dit leidt er mogelijk toe dat door PFAS in ons bloed vaccinaties minder goed werken, en onze weerstand tegen ziekten in het algemeen achteruitgaat. Bovendien treedt dat effect waarschijnlijk al op bij de PFAS-concentraties die de meesten van ons nu al in het bloed hebben.

Zijn alternatieven van PFAS ook slecht?

De industrie bedenkt alternatieven in het vervaardigingsproces, zoals bijvoorbeeld GenX. De industrie stelde dat de stoffen die gebruikt worden bij de GenX technologie veiliger zijn omdat de verblijftijd in het lichaam korter is (1 dag tegenover bijv. 4 jaar voor PFOA), maar helaas blijken die stoffen uiteindelijk net zo hardnekkig - het zit in ons water, de grond en in de lucht. En inmiddels weten we dat het een aantal giftige eigenschappen met PFOA deelt.

Wat doen we er aan?

Een internationale groep wetenschappers heeft in 2020 voorgesteld om alle PFAS voor de wet gelijk te trekken en het gebruik van al deze PFAS stoffen aan banden te leggen. Dat is nodig omdat de chemische industrie verboden stoffen anders door nieuwe, nog niet aan regels onderworpen PFAS-varianten vervangt.

Dit sluit goed aan op een voorstel dat Nederland eind 2019 aankondigde bij de Europese Unie om alle ruim zesduizend bekende PFAS-verbindingen in Europa te verbieden. Dit zou 5 jaar gaan duren voordat er een verbod is op PFAS-verbindingen. Op dit moment vallen de stoffen nog onder de standaardregelgeving.

Is er ook goed nieuws?

Aan de Princeton University in de VS is een bacterie ontdekt –Acidimicrobium bacterium A6– die PFAS grotendeels kan afbreken. De bacterie zorgt als een soort happertje ervoor dat het molecuul uiteenvalt in koolstof en fluor waardoor het schadelijke effect zo goed als verdwenen is. De werkzaamheid is nog slechts in het lab getest en niet in het buitenmilieu. Voorwaarden zijn een juiste zuurgraad en ijzerconcentratie in de bodem, maar daar is wel een mouw aan te passen. Verder onderzoek en veldwerk is nodig. Er is echter een manier gevonden om deze schadelijke stoffen af te breken en dat is hoopvol.

Er zijn echter genoeg alternatieven voor PFAS. Overschakelen op PFAS-vrije alternatieven is vaak niet alleen mogelijk, maar ook makkelijk te doen.